توسط : تابستانی که با گیلاسهای حیاط شروع شد؛ مزهی زندگی در قاب قدیمی
من، نوید اسفندیاری، هر تابستان با اولین گیلاسهایی که از شاخهی درخت حیاط میچیدیم، فصل تازهای از زندگی را آغاز میکردم. عطر برگهای نمخورده از آبیاری عصرگاهی، ردِ سرخِ آبِ گیلاس روی کف آجری، و صدای خندههای درهمپیچیدهی همسایهها، همه در یک قاب قدیمی جمع میشد. آن قاب، فقط تصویری نوستالژیک نبود؛ آرشیوی زنده از شیوههای زندگی بود که «مزه» در آن نقش فراموشنشدنی داشت. مزهی شیرینیـگسیِ گیلاسهای حیاط، مثل یک کلید، درِ خاطرات را باز میکرد و ما را به زمانهای میبرد که تقسیم میوه، رسمِ روزمره و نشانهی همسایهداری بود.
در چنین صحنههایی، گیلاس تنها یک میوه نبود؛ پیامبری کوچک بود که خبر تابستان را به کوچه میرساند. مادرها کاسههای لعابی را تا لب پر میکردند و بچهها آن را به خانههای کناری میبردند. از نگاه مردمنگارانه، این رفتوآمدهای ساده، شبکهای از اعتماد و لطف را میبافت که در امنیت روانی محله نقش داشت. همین حضور طعم، رنگ و ریتم، «زندگی جمعی» را از حالت شعار خارج میکرد و آن را به تجربهای ملموس بدل میساخت.
زیستحس مزه و رنگ: گیلاس و ریتم ظهرهای داغ
زیستحس تابستان از ترکیب چند نشانهی همزمان شکل میگیرد: رنگ سرخ گیلاس بر پسزمینهی سبز برگها، درخشندگی پوست میوه زیر آفتاب، صدای قلقل کوزهی آب خنک، و سایهی نیمجان درخت روی فرش حیاط. در مردمنگاری غذایی، این «همنشینی حواس» است که تجربهی مشترک میسازد. شما نهفقط طعم را میچشید، بلکه آن را میبینید، میشنوید و لمس میکنید؛ و همین چندحسی بودن، شانس ماندگاری تجربه در حافظه را بالا میبرد.
در ظهرهای داغ، برشهای نازک از صدا و رنگ در کوچهها جریان داشت: چرخدستی دورهگردِ یخدربِهشت، تقتقِ درِ چوبی حیاطها، و سُرخوشی کودکان که هستهی گیلاس را مثل تیله از لبها پرتاب میکردند. این ریتمها به تابستان فرم میدادند. وقتی امروز به مزهی یک گیلاس در یک عصر آپارتمانی فکر میکنیم، اگر آن ریتمهای محیطی حاضر نباشد، طعم هم کمرمق میشود. در نتیجه، حفظ نشانههای کوچکِ محیطی، مثل یک گلدان شمعدانی لب پنجره یا یک کاسهی لعابی قدیمی، میتواند به احضار طعمهای حافظهساز کمک کند.
تقسیم میوه و اقتصاد کوچک حیاطها
تقسیم میوه در محلههای ایرانی، نوعی «اقتصاد کوچکِ لطف» بود؛ نه معامله بود و نه خیریهی یکطرفه. هرکس از محصول حیاطش سهمی به دیگری میداد و در فصلهای دیگر از آنها چیزی میگرفت. این چرخهی بخشش و دریافت، محله را به یک پیکرهی زنده تبدیل میکرد. مادر من، وقتی کاسهی گیلاس را پر میکرد، همیشه یکی دو شاخهی با برگ را هم میگذاشت تا ظرف «چشمنواز» شود؛ زیبایی بخشی از اخلاق تقسیم بود.
- یککاسهی لعابی برای رفت، یککاسه برای برگشت؛ ظرفها همیشه با چیزی برمیگشتند.
- نوبتبندی نان داغ و میوهی تازه؛ ظهرها نان، عصرها میوه.
- احترام به فصل؛ هر میوه در فصل خودش ارزش عاطفی و جمعی پیدا میکرد.
«کاسه خالی پیش همسایه نمیره؛ یا شیرینی میریزی، یا اگر هیچی نبود، چند برگ نعنا میذاری که دلت خالی نباشه.»
این منطق خردِ روزمره، پیشدرآمدی بود بر آنچه امروز به آن سفرهگشایی میگوییم: باز کردن سفره برای دیگری، چه در خانه و چه در کوچه، تا مزهها روایتگرِ پیوند شوند.
همسایهداری از دیوار تا دیوار مهربانی
دیوار در محلههای قدیم، مرز نبود؛ تکیهگاه بود. ظرفها از روی دیوار رد میشد، خبرها میگذشت و لبخندها پخش میشد. این اخلاق همسایهداری، امروز در قالبهای جدید هم قابل احیاست. الگوهای مشارکتی کوچک میتوانند در آپارتمانها هم جوانه بزنند: از گذاشتن میوهی اضافه در طبقهی همکف تا ساختن قفسهی اشتراک کتابها.
ایدهی دیوار مهربانی، امتداد همان دیوارهای محله است؛ دیواری که مرز نمیکشد، بلکه امکان میدهد. اگر درخت گیلاسِ حیاط نداریم، میتوانیم «باغچهی مشارکتیِ طعم» بسازیم: یک سبد میوهی فصل کنار آسانسور، یک یادداشت ساده با زمانبندی تقسیم، و دعوت به مشارکت. حتی یک شیشه شربتِ خانگی با برچسب تاریخ و مواد تشکیلدهنده، میتواند بهانهای برای گفتوگو باشد. هدف، بازگرداندن «حرکتِ ظرف» در زیست روزمره است؛ ظرفی که حامل مزه و محبت است.
طعمها چگونه خاطرات خانوادگی را تثبیت میکنند؟
در مردمنگاری حافظه، طعمها همچون «نشانکهای بازشناسی» عمل میکنند. مزه، بو و بافت غذا با موقعیتهای اجتماعی گره میخورند: با صدای یک ترانه، با نور عصر، با نام کسی که میوه را شست. وقتی گیلاس را با دستمال چهارخانهی آشپزخانه خشک میکردیم، همزمان دو چیز یاد میگرفتیم: راز نگهداری میوه و احترام به نظمِ سفره. این همزمانیِ یادگیری، گرههای محکم در حافظهی خانوادگی میسازد.
برای مثال، بوی خیسِ برگِ گیلاس بعد از شستوشو، همراهِ صدای آبِ حوض، یک «بستهی حسی» میسازد. هرگاه در آینده ترکیبی شبیه به آن رخ دهد، خاطرات فعال میشود؛ نه بهخاطر جادوی نوستالژی، بلکه بهدلیل تکرار و پیوند واقعی تجربهها. پس اگر میخواهیم مزهها را در ذهن کودکان ماندگار کنیم، بهتر است همراهِ خوراک، آیینهای کوچک بسازیم: گفتن نام فصل، قصهی درخت، و ثبت یک عکس سادهی خانوادگی کنار ظرف میوه. این آیینها، طعم را از یک تجربهی گذرا به سرمایهی عاطفی تبدیل میکند.
سفرههای عصرانه: دستورهای ساده با گیلاس و همطعمها
عصرهای تابستان، سفرهی حیاط با چیزهای ساده معنا میگرفت: یک کاسه گیلاس، کمی پنیر، نان تازه و یک لیوان شربت. این سادگی، در «نشستن دور سفره» معنا میگرفت؛ جایی که گفتگو جریان مییافت و هرکس سهمی در آمادهسازی داشت. برای احیای آن حس، چند ترکیب خانگی ساده پیشنهاد میشود:
- گیلاسِ شسته با یخ خردشده و چند برگ نعنا؛ بازی دما و بافت.
- سالاد گیلاس، خیار و پنیر فتا؛ یک شیرینیـگسیِ متعادل برای عصرانه.
- شربت آلبالوـگیلاس؛ کمشکر، همراه چند تکهی لیمو برای طراوت.
- مربای گیلاس با نان سنگک تازه؛ پیوند «نان تازه داغ» و شیرینیِ دستپخت.
- آلبالوخورش سبک با مرغ؛ اتصال میوهی تابستان به غذای خانگیِ گرم.
در «سفرهی ایرانی»، مزهها نقش اجتماعی دارند؛ بهانهای برای گفتوگو، برای شوخیهای بیضرر، و برای ساختن خاطرات مشترک. اگر امروز مجال حیاط نداریم، میتوانیم گوشهای از بالکن را به یک میز کوچکِ عصرانه بدل کنیم؛ با همان دستمال چهارخانهی قدیمی و یک کاسه لعابی.
چالش امروز: آپارتماننشینی و فراموشی مزههای مشترک
چالش اصلی امروز، «تنهاییِ مزهها»ست؛ میوهها در یخچالهای ساکت میمانند و سفرهها خصوصی میشوند. آپارتماننشینی، فرصت دیدارهای کوتاهِ دمدر را کم کرده و ظرفها کمتر حرکت میکنند. اما نیاز به پیوند، همچنان پابرجاست. راهحلها لزوماً بزرگ و پرهزینه نیستند؛ کافی است الگوهای مشارکتی کوچک را طراحی کنیم.
- جعبهی مشترکِ میوهی فصل در لابی: هرکس میتواند سهمِ اضافهاش را بگذارد؛ یک برچسب تاریخ کافی است.
- تقویمِ عصرانههای مشترک: ماهی یکبار، روی پشتبام یا حیاط مجتمع، یک عصرانهی ساده و جمعوجور.
- دفترچهی دستورهای محلیِ ساختمان: هر واحد یک دستور ساده با قصهی خانوادگیاش بنویسد.
- حرکت ظرفها: هر بار که ظرفی از همسایه گرفتید، با چیزی هرچند کوچک برگردانید؛ حتی چند برگ ریحان.
چنین اقداماتی، علاوه بر کاهش اسراف، احساس «باهمبودن» را تقویت میکند. مزهها دوباره اجتماعی میشوند و خاطرات جمعی جان میگیرند.
نکات برجسته و توصیههای بومی
- از ظرفهای لعابی یا شیشهای شفاف استفاده کنید؛ رنگِ میوه، خودِ روایت است.
- آیین بسازید: یک جملهی ثابت هنگام چیدن میوه، یک ترانهی آرام در پسزمینه.
- سهمِ کوچک اما مستمر بدهید؛ استمرار از حجم مهمتر است.
- کودکان را در شستوشو و چیدن شریک کنید؛ یادگیری با عمل، خاطره میسازد.
- گوشهای ثابت برای عصرانه در خانه مشخص کنید؛ مکانِ پایدار، حافظهی پایدار میسازد.
- اگر دسترسی به حیاط ندارید، بالکنِ کوچک را با گلدانهای خوراکی مثل نعنا و ریحان جان دهید.
جمعبندی
تابستانی که با گیلاسهای حیاط شروع میشد، فقط یک فصل نبود؛ یک سامان عاطفی بود که با رنگ، ریتم و تقسیم مزهها دوام مییافت. از نگاه مردمنگارانه، حرکتِ ظرفها و گفتوگوهای کوتاهِ دمدر، سرمایههای نامرئیِ محله را میساخت. امروز نیز میتوانیم با الگوهای مشارکتی کوچک، از سفرهگشایی تا ایدههای الهامگرفته از دیوار مهربانی, مزهها را دوباره اجتماعی کنیم. هر کاسهی گیلاس، اگر با قصه و مشارکت همراه شود، تبدیل به چراغی برای درک عمیقتر نقش خاطرات در زندگی روزمره خواهد شد.
پرسشهای متداول
چطور میتوانیم حسِ تابستانِ حیاط را در آپارتمان بازسازی کنیم؟
با ترکیب نشانههای کوچک: یک کاسهی لعابی، دستمال چهارخانه، گلدان نعنا و موسیقی آرام. عصرانهی سادهای با گیلاس و پنیر بچینید و پنجره را باز بگذارید تا نسیم و صداهای بیرون، بخشی از تجربه شوند. استمرار مهم است؛ هر هفته یک عصر مشخص را به این آیین اختصاص دهید تا خاطرات جدید شکل بگیرند.
تقسیم میوه با همسایهها چطور بدون رودربایستی شروع شود؟
از یک یادداشت کوتاه و محترمانه در گروه ساختمان یا لابی آغاز کنید: «سهم کوچکی از میوهی فصل، نوش جان.» ظرف را نامگذاری نکنید تا حس بدهبستان بماند. پیشنهاد دهید که هرکس خواست، در زمان مناسب سهمی بگذارد. هدف، ساختن جریان ملایم مشارکت است، نه حسابوکتاب دقیق.
چه مزههایی بیشتر خاطرهسازند؟
مزههایی که با چند حس همزمان میآیند: گیلاسِ سرد با بوی برگ خیس، توتِ تازه زیر سایهی درخت، یا شربت آلبالو کنار صدای آب. وقتی مزه با رنگ، صدا و لمس همراه شود، شانس ماندگاریاش در خاطرات خانوادگی بیشتر میشود. آیینهای کوچکِ تکرارشونده، مثل گفتن نام فصل یا گرفتن یک عکس مشترک، این اثر را تقویت میکند.
اگر کسی در ساختمان مایل به مشارکت نباشد چه کنیم؟
مشارکت باید داوطلبانه و محترمانه باشد. از کوچکترین دایره شروع کنید: یک طبقه یا دو واحد آشنا. کیفیت را بر کمیت ترجیح دهید. تجربه که خوشایند شد، دیگران خود به خود جذب میشوند. قرار نیست همه بیایند؛ کافی است جریان ظرفها و گفتگوها شکل بگیرد تا حس باهمبودن جان بگیرد.
چطور کودکان را در ساختن خاطرات مزهمحور شریک کنیم؟
کارهای ساده و واقعی بدهید: شمردن گیلاسها، خشککردن با دستمال، چیدن ظرف روی سفره. هنگام کار از قصههای خانوادگی بگویید و نام فصل را یادآوری کنید. ثبت لحظه با عکس یا یادداشت کوتاه، به کودک حس «مالکیت» نسبت به خاطره میدهد و مزه را به تجربهای مشترک و ماندگار تبدیل میکند.
